O seu rastro é difuso. Polo menos, a súa pegada anterior a 1990, cando o profesor Rafael López Loureiro iniciou a súa recuperación en Cedeira, ao norte de Ferrol, na Costa Ártabra. Os recordos da infancia volvérono inundar un día cando a súa filla chegou á casa do colexio cunha cabaza decorada ao estilo de Halloween: el tamén decorara cabazas. E tamén o fixera a finais de outubro. Daquela, a entrada no inverno non ten volta atrás, e os pobos atlánticos acollen as sombras, tempo do Samaín. A tradición rexurdiu, aínda que apoiada nos seus vínculos coa versión americana e, segundo algúns observadores, vampirizada por ela.
“Estase a recuperar en parte pola influencia global”, explica Manuel Vilar, director do Museo do Pobo Galego, un centro que “investiga, conserva, difunde e promociona a cultura galega”. Vilar refírese principalmente a dous elementos: Halloween popularizado sobre todo polo cine estadounidense, truco ou trato e disfraces terroríficos; e os vínculos de Galicia co mundo celta. “Temos que buscar esa conexión”, di. De feito, a mesma palabra, Samaín, procede do irlandés antigo e, segundo algúns filólogos, designaba o final do verán. Agora úsase para denominar “a festa das caveiras”.
Así subtitulou López Loureiro a súa investigación ao respecto, Samaín: a festa das caliveras (Ir Indo, 2003). Dende aquela apenas houbo outros estudos sobre unha celebración que, paralelamente a este deserto analítico, se popularizou enormemente. Os colexios e a hostalería apuntáronse con entusiasmo, e as cabazas antropomórficas inundan Galicia durante a última semana de outubro. Xusto a que remata co día de Todos os Santos, o 1 de novembro, con profundas raíces na comunidade e, segundo din algúns expertos, a cristianización da “festa pagá do Samaín”.
O propio Vilar tamén establece unha tenue relación entre as cabazas e a morte. Natural de Muxía, na Costa da Morte, conta como os nenos as usaban para asustar á xente. «Posábanos nas portas, nas estradas, nos cemiterios, para asustar», di, «pero non coñezo outros rituais, o que non quere dicir que non existisen». Na súa zona a palabra galega para eles era cocos . Noutros lugares cabazas, colondros, caveiras de melón, calabazotes ou calacús. O escritor Víctor Vaqueiro entrou en detalles no seu dicionario Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres (Galaxia, 2011). Tamén difundiu outras interpretacións. “A acción de baleirar cabezas de melón ou cabazas representaba simultaneamente unha alusión á morte, a simbolización dun tempo no que vivos e mortos comparten certos ámbitos”, escribe, “un chiste infantil e a representación dun instante naquel luces e sombras atópanse”. Tamén desempeñaban unha función protectora, espantando o mal.
O traballo de López Loureiro durante os anos 90 documentou estes costumes, e trazou as súas xenealoxías. A talla de cabazas, da que detectara pistas por toda Galicia, coincidiu coa época dos magostos -festas populares cuxo núcleo consiste no asado de castañas- e as honras aos defuntos que apareceron antes da romanización e que o catolicismo trouxo ao Día os mortos e todos os santos - o 2 de novembro. “En Galicia atopamos tradición en toda a súa xeografía, non faltando en ningunha das súas comarcas e aportando un folclore similar aínda que dándolle nomes diferentes”, dixo hai 15 anos nun artigo de prensa.
Para López Loureiro, todo forma parte do continuum cultural da Europa celta, que outros estudosos denominan Europa atlántica. Manuel Vilar entende, con todo, que a relación de Galicia co Celta é “conflitiva”. O celtismo é parte fundacional do galeguismo político desde que Manuel Murguía o introduciu a mediados do século XIX na súa influínte visión da historia de Galicia. Ante a uniformización do Imperio Romano, o protonacionalismo galego buscou as singularidades históricas do país. En todo caso, esta estratexia fálase periodicamente, tamén dentro do movemento nacionalista. A realidade, porén, confirma que as caveiras talladas ou prácticas similares están rexistradas en diversas sociedades agrarias próximas ao océano Atlántico.
As cabazas e os Estados Unidos
Foi sobre esta base etnográfica cando o Samaín comezou a despegar en Cedeira na década dos noventa Xa no século XXI súmanse á iniciativa centros sociais autoxestionados e nacionalistas. As cabazas multiplicáronse por Santos, e xunto con elas nenos e nenas vestidos de bruxas, vampiros e outro tipo de criaturas fantásticas. Algunhas voces criticárono, mesmo con dureza. O escritor Xosé Luís Méndez Ferrín, entre os máis destacados. Peste Halloween foi o título dun dos seus artigos en Faro de Vigo en 2005 . A súa tese foi radical: «Alguén que malinterpreta a Jean Markale [francés do mundo celta] debe ser o autor do neo-Halloween nacionalista de Cedeira que, nin máis nin menos, constitúe un reforzo da nosa colonización cultural». Ferrín non negou a existencia da tradición de tallar caveiras de melón -“fixemos carantoñas de cabaza, puxémoslles unha vela dentro e colocámolas nunha encrucillada do cemiterio de Vilanova dos Infantes (Celanova, Ourense)”- , pero o seu vínculo. con Halloween.
Os seus textos, en contra do que el chamaba “corrente ideolóxica celta”, espertaron certa polémica. O único deste debate é que o propio Rafael López Loureiro, principal artífice da recuperación popular do Samaín, foi asumindo unha posición crítica coa deriva do Samaín. Nunha entrevista de hai tres anos en La Voz de Galicia mostrouse sincero: “A idea orixinal do Samaín era loitar contra o Halloween, pero pervertiuse nun Hallomaín, unha mestura ou directamente un Halloween ao que, de algúns. unha especie de vergoña, chámalle Samain”. E que, ao seu xuízo, ambas as celebracións “comparten base céltica”. O poder imaxinario dos Estados Unidos -o seu imperialismo cultural- aínda é difícil de resistir.