Marqueses de quero e non podo

O meu señor pai naceu en 1918. Non o degradarei dicindo que era un emprendedor, un deses eufemismos cursis pensado para que calquera zoupón, sen dous duros no peto nin moitas cousas no caletre, se sinta un Elon Musk de barrio: unha versión charramangueira da chulería cósmica. Pero certamente aquel rapaz, que foi á guerra con 18 anos, fixo de todo naquela posguerra crúa. Traballou e traballou e traballou.

Cando as cousas comezaron a saírlle mellor? Nos anos sesenta, cando, despois de saír da autarquía, nun ciclo económico e social favorable en Europa, España comezou a encadear taxas de crecemento de dous díxitos. Aquela década marcou unha fronteira. Os nosos pais ou avós foron os chineses daquel momento, moitos emigrando a Francia ou Alemania.

Quérese dicir que todos somos fillos da época: da estrutura, da conxuntura e das circunstancias. Ou do azar, ou do destino. De forzas, en todo caso, que nos sobrepasan. Calquera imbécil, nun momento óptimo, pode saír adiante. Pero os deuses, ou as forzas impersonais da Historia, poden revirarse e levarnos ao caos e á desgraza. E entón case ninguén se salva. E aqueles que o fan, a que prezo?

Convén lembralo, porque demasiada xente está convencida de que a súa posición social, coa que está máis ou menos conforme, é o puro produto do seu mérito, cando o certo é que sería máis prudente pensar un momentiño no sentido desta expresión: O que Deus che deu, Deus cho quitou.

Aspiracional. Outra palabra de marras, tal vez a palabra da década. Dende que se detivo o ascensor social, ou dende que, directamente, ese ascensor descende para os máis, esa palabra adquire máis forza. Clase media aspiracional. “Marqueses de quero e non podo” que diría miña mai. Esa clase practica ritos e comulga mitos copiosamente. Cada vez menos le libros de certa densidade pero fatiga os medios e as redes coas súas trolas e medias verdades. Para facerse unha idea aproximada de algo hai que ter unha cultura e evitar a banalidade, o que non pode facerse cando un vive entre a Sexta e TikTok. Esa clase busca formas de distinción social, o que pode ter o seu aquel se son sutís ou sofisticadas, pero o que máis abunda é a torpeza. Son formas de compartir desexos atrofiados e fantasmas, de meterse máis profundamente na orde establecida.

Tal vez a aspiración é o queda cando te estás indo ao garete. Pero aínda nese terreo non moitos son capaces de interiorizar con éxito os códigos, dende a moda ata os xestos. Raquel Pélaez acaba de sacar un libro Quiero y no puedo. Una historia de los pijos de España (Blackie books ), que ten un algo de antropoloxía social. E así debe ser: mellor observar a un cayetano, ou, para o caso, a un mesmo, que a unha tribo do Amazonas. Ninguén morreu por un pouquiño de autoconciencia ou de saír do círculo encantado da hipocresía social, hoxe moi medrada. Se dese libro pasan a El efecto clase media (Traficantes de Sueños), de Emmanuel Rodríguez, irán facéndose unha idea de por onde andamos.

A clase media nota que o mundo trema baixo os seus pés. A propiedade e a herdanza son os eixos sobre os que pivotar, dado que o mito da meritocracia se está desfondando: non importa como de boas sexan as túas credenciais nun mercado laboral precarizado. En todo caso, pode que un máster hipercaro nunha universidade de prestixio axude á reprodución social. Iso dá unha paisaxe social máis marcada pola polarización social e a desigualdade. Moitos fillos dos que chegaron poden facer o camiño inverso.

Trump e Putin son o resultado das desastrosas políticas neoliberais e da financiarización da economía que provocou a crise de 2008, pero tal vez non o vimos todo. O mundo está nunha encrucillada incerta. A guerra de Ucraína e a masacre de Israel en Gaza ameazan con transformarse nunha conflagración xeral. O ton xeral é de pesimismo, aínda que hai que apuntar que pasan cousas. O famoso informe Draghi sobre a economía europea enterra o neoliberalismo, o que é unha noticia digna de atención.

O pesimismo é unha rexión da intelixencia pero, cando se impón como estado de ánimo fundamental, cando come o horizonte, crea pavor e alimenta o caos. Por iso, hai que alimentar a esperanza. Recuperar a Ernst Bloch, ou a Moltman, como fai Byung-Chul Han, no seu último libro. O optimismo é unha maneira de servizo público. “Alí onde está o perigo, nace tamén a salvación”, escribiu Hölderlin cando o mundo moderno comezaba a súa alborada.

“Deberiamos recuperar a vida pública, o encontro cos que non son coma nós”, exhorta Richard Sennett. É un chamado a evitar a xenofobia, pero tamén a saír da vida online. Vale: internet e as redes teñen moito de avance social, pero tamén o pechan a un na propia burbulla e institúen un capitalismo da vixilancia no que cada de un de nós lle cede os seus datos a macrocompañias. Se volvera unha ditadura todos lle teriamos regalado previamente a información á nova Brigada Político-Social que, dese modo, non tería nada que currar. Debería quedar claro, polo demais, que a adicción a esas redes é cousa basta, vulgar e ordinaria, que socava as experiencias auténticas e que alimenta o odio e, aínda máis, a estupidez. Dixen.