Diego Ameixeiras: “A novela negra está demasiado espectacularizada, o delito está máis preto do que pensamos”

Un veo traslúcido cobre a cidade de Ourense. O ton é gris cargado. Personaxes desesperados, ao bordo do cantil, con máis pasado ca futuro, percorren as rúas do seu extrarradio. Buscan un perdón que non saben que buscan. As físgoas polas que entre a esperanza son mínimas, pero existen. O cervo e a sombra (Xerais, 2021), a décimo segunda novela de Diego Ameixeiras (Lausanne, Suíza, 1976), é unha obra de lirismo escuro, xénero negro sen haxiografía policial, intensa, case existencialista. Valeulle a Ameixeiras o último Premio da Crítica na modalidade de narrativa e agora ve a luz en castelán, en versión do autor e na editorial Alrevés. “Moitas veces o mundo delitivo da novela negra é un mundo que se espectaculariza demasiado”, resume a súa visión da literatura noir, “e o delito está moito máis preto do que pensamos”. Trátase, ao cabo, da súa propia poética: “A calquera se lle poden torcer as cousas, verse en situacións non moi recomendábeis e, así, obrigado a delinquir ou, polo menos, a estar nunha fronteira perigosa entre o legal e o ilegal”.

O cervo e a sombra é unha novela negra en que non hai detectives, nin policías, nin xornalistas, nin avogados. Por que?

Para min a novela negra ten máis que ver cun ton, cunha atmosfera ou cun certo posicionamento á hora de mirar a realidade, e non tanto cun determinado tipo de historia ou cun determinado tipo de personaxes. É verdade que se tende a identificar, sobre todo no mercado, a novela negra coa novela policial. É a que máis se vende e a que máis cabida ten no mundo editorial. Pero hai un tipo de novela negra que conta historias relacionadas coa ética do perdedor, con algúns ángulos escuros da sociedade, cun ansia de crítica social. A min intéresame escribir dende aí. Quizais non é o máis comercial para o lector ao que lle gusta a novela policial en que se lle presenta un enigma e se resolve.

Con protagonistas fortes, carismáticos...

Hai un tipo de novela que lle gusta ao lector -a min tamén me gusta- en que un personaxe vai realizando unha investigación e o lector vaino acompañando na descuberta dese misterio. No Cervo e a sombra hai tamén unha trama, unha intriga, e hai uns personaxes que perseguen cousas, pero está lonxe dese tipo de novela policial. Con todo, moitos personaxes si pertencen á mitoloxía do xénero. Hai delincuentes, hai perdedores e hai persoas que están nesa corda frouxa entre o que chamariamos legal e ilegal.

Por que, como vén de explicar, a novela negra de máis éxito comercial é a de policía e detective?

Se cadra porque ten unha compoñente de xogo. Calquera novela ou calquera filme en que ao principio aparece un morto e alguén que quere saber que pasou, hai algo aí que engancha. É un tipo de lectura que garda certa relación coa cultura popular, é novela de evasión, aínda que ás veces as intrigas poidan ser complicadas e necesites tempo e concentración. Pero moita da novela policial que se escribiu, escribiuse con ansia de ocupar o pouco tempo libre da xente para ler.

Falaba dos personaxes do Cervo e a sombra. Son solitarios, con máis pasado ca futuro. Que nos din da época?

Eu quería escribir unha novela sobre como a memoria inflúe no presente. Todos os personaxes arrastran unha ferida do pasado e cargan con esa mochila. Sobre todo o personaxe principal, Mateo, arrastrado nunha historia que é case de redención. Precisa ser perdoado por cousas que fixo no pasado. De aí vén esa relación co relixioso, intenta solventar as súas dúbidas de fe. Ten ganas de se aferrar á última oportunidade. Outra das cousas que quería contar era como identificamos sempre as cidades cun patrimonio artístico ou os edificios, pero hai un patrimonio de sensacións e emocións, de certo coñecemento xeracional que está no ambiente que intento atrapar na novela. Por iso fala dos barrios, do extrarradio, dese lugares onde a cidade deixa de ser cidade pero tampouco acaba de ser rural, unha zona de fronteira.

Moi propia de Galicia.

Exacto. De feito creo que todos vivimos aí. Hai esa memoria do extrarradio que a min me interesa moito, unha memoria que se perde e da que ninguén fala.

Pero esa ausencia de futuro que se intúe en moitos personaxes, ¿ten a ver coa súa ollada xeral sobre o tempo presente?

É un pouco o que dicía antes: para min a novela negra é unha atmosfera. Cando escribo, non penso previamente en que quero impregnala do espírito da época. Porén, este aparece. Na novela hai ese aire de desencanto, de derrota, ese aire tan de supervivencia, de rabia, pero tamén hai unha atmosfera de certa inocencia nalgúns personaxes, e todo está aí porque é o que percibo no ambiente. Vivimos nunha época en que é moi complicado aferrarse a algunhas verdades, quedaron polo camiño hai tempo. As perspectivas son escuras. Aínda por riba xorde o tema climático, xa para rematalo todo.

A mirada do escritor.

É, si. O que si aparece voluntariamente é a parte máis luminosa da novela, os anarquistas que ocupan un edificio.

A liña de fuga.

Exacto. Está feito á mantenta. Todos acabamos contaxiados dun certo desánimo, dun certo cinismo, e hai que saír de aí. A única maneira é crer nas cousas, ter certa visión inocente sobre algunhas ideas e sobre algunhas formas de organizarse. Que mellor que atribuírlle esa inocencia a un grupo de rapazas novas que son o contrario do protagonista. O protagonista quere crer nalgo e arrastra derrotas. Estas son xente que acaba de vir ao mundo, teñen esperanza e miran cara adiante. Son a parte luminosa da historia. Escribina tamén para convencerme a min mesmo de que hai que saír desta persectiva escura.

Escribe O cervo e a sombra cunha linguaxe poética e sombriza. Contrasta coa prosa habitual na novela de xénero, máis funcional. Como chega ao seu estilo?

Hai un proceso de evolución ao longo xa de 20 anos. Empecei a escribir unhas primeiras novelas máis policiais, aínda que paródicas. Eu estaba case empezando a informarme sobre o xénero. Ao longo do tempo un vaise enchendo de máis lecturas, dunha perspectiva diferente sobre o que é quen de facer e o que non é quen de facer. Escribir é ser consciente das limitacións que tes e aproveitar as virtudes que poidas ter. A evolución foi descubrir cales son as historias que me interesan, os personaxes que me interesan e a atmosfera que quero utilizar nos libros. Así cheguei a un tratamento que pode ser poético...

Non era un adxectivo despectivo, conste...

Non, non [ri], pero ás veces parece que dicir poético é como elevar a escritura. Para min é intentar darlle ao estilo un peso na historia. Ao estar o xénero negro vencellado á cultura popular, cando apostas por escribir con máis capas, estás nunha vía diferente á habitual. Pero a min, á parte dos personaxes e da historia, gústame que dalgunha forma o estilo tamén fale. Sobre todo en historias como a do Cervo e a sombra, unha historia moi dramática e que merecía un narrador que conte as cousas cunha certa trascendencia.

Na trama do libro, a cidade -Ourense, neste caso- é fundamental. Opera ademais un esforzo por entendela.

Totalmente. De feito, unha das cousas que busco na literatura como lector ou que busco nos libros cando os escribo é atrapar esas sensacións, esa alma da cidade, o que non está escrito e non se describe. O que compartimos todos os habitantes dun lugar, esa identidade non visíbel. O que non aparece nas guías turísticas, nin na historia, nin nas grandes crónicas. Hai momentos da novela en que o personaxe reflexiona sobre certos edificios ou certos bares do extrarradio da cidade que desapareceron. Lugares aos que a historia oficial non presta atención e porén aí están as biografías dos veciños. Son cousas que atopamos na literatura.

Os bares, por exemplo, son espazos sociais importantísimos que non adoitan figurar na historia. E iso malia que algúns investigadores defenden que non se entendería a Revolución Francesa sen as tabernas e os cafés de París onde conspiraban os rebeldes.

É un tipo de memoria que ademais se arrasa da noite para a mañá. Un día nun barrio pecha un bar, botan abaixo o edificio e adeus.

No Cervo e a sombra é o caso do bar Paraíso.

Esa pasaxe da novela recolle o espírito de toda a historia. A melancolía que ten Mateo, o protagonista, cando ve que non se respecta esa memoria á que moita xente é sensíbel. Pero non se comparte máis alá da literatura. Non abre un informativo da televisión. E porén afecta ao espírito dunha cidade ou dunha xente.

Eses territorios esquecidos na historia oficial que describe enlazan co tipo de personaxes das súas novelas: desafiuzados, marxinais, subalternos, sempre no gume.

Alguén que ten unha vivenda nun momento determinado queda sen traballo, por quedar sen traballo non pode pagar a súa vivenda, ao non pagar a súa vivenda sofre un desafiuzamento, ao se ver na rúa vese obrigado a subsistir cunha rede de apoio de veciños e amigos, e cando iso remata igual acaba entrando nun mundo que o sistema considera como delitivo. Son mundos relacionados. Non digo que alguén, dende o momento en que queda sen traballo, vaia dar o salto a cometer delitos. Pero creo que gran parte de certos delitos teñen unha explicación social e un contexto de crise e de mal reparto da riqueza. Que os anarquistas da novela que ocupan un edificio ao mesmo tempo protesten contra desafiuzamentos, que un pequeño traficante de drogas ao mesmo tempo teña a capacidade de colaborar cun banco de alimentos ou de axudar nos coidados a unha xubilada. Son mundos que na novela relaciono desde a ficción pero que na vida real poden ter conexión.

É ficción pero non é mentira.

Claro. Aínda que a menos recomendábel de todas as cousas que acabo de dicir é a de ser traficante de droga [ri]. Todo ten matices, pero moita xente vese obrigada a facer cousas que non querería facer para sobrevivir. Moitas veces o mundo delitivo da novela negra é un mundo que se espectaculariza demasiado. E o mundo do delito está moito máis preto do que pensamos. Está na rúa e a calquera se lle poden torcer as cousas e verse en situacións non moi recomendábeis, verse obrigado a delinquir ou polo menos a estar nunha fronteira perigosa entre o legal e o ilegal.

Adoito fálase da novela negra en relación ao exterior do que é a novela. É o caso, por exemplo, dese lugar común sobre a novela negra como crítica social. Pero invertindo a formulación, que achega a novela negra á literatura digamos sen xénero?

Ser un xénero popular que pide escribir tendo en conta ao lector, non esquecer que a literatura ten que ser lexíbel e que hai algo de evasión no feito de ler un libro. Igual outro tipo de novelas non o teñen tan claro. É un xénero que segue tendo moitos lectores. E pode achegar esa tradición que empezou con Dashiell Hammett de ser un espectador do seu tempo. É un tópico dicilo, pero a novela negra é o xénero realista do noso tempo.

Os tópicos sempre teñen algo de verdade.

Claro. Na novela negra cóntanse moitas cousas ás que o xornalismo non chega por falta de tempo. É un tipo de xénero que cando o escribes, escribes no presente -aínda que tamén haxa novela negra histórica. Ao escribir sobre o presente, estás sempre escribindo sobre as contradicións do teu tempo. Pero tamén é moi mutante, un caixón onde colle de todo. Eu antes estaba moi seguro do que era a novela negra. Agora mesmo non.

Antes mencionou as súas primeiras novelas, protagonizadas polo detective Horacio Dopico e de ton paródico. Cos anos ese ton foise anubrando e o humor desapareceu. Por que?

Hai unha busca da voz propia e vaise escurecendo un pouco sen que te deas conta. Ou igual porque vas tendo resposta dos lectores a esa voz e queres insistir nela. Ten que ver tamén cunha visión do mundo. Eu sempre escribo pensando que o estilo fala e que é importante como se contan as cousas. Este tipo de historias merecen ser contadas con ese ton máis escuro, máis crepuscular, ese certo aroma de derrota. Pero tamén son historias que teñen un pulso de rabia e de potencia vital. Para min, O cervo e a sombra, aínda que é todo moi escuro e hai un aroma fatal desde o principio, é unha novela sobre a esperanza. Hai alguén que está pelexando para que as cousas lle saian ben. Fun aprendendo e sabendo que a voz do escritor é algo que nunca atopas. Estás sempre traballando nela...

E sempre existe o risco de perdela.

Claro, é un territorio teu pero moi fráxil. Cando consegues atrapala un pouco é que realmente estás escribindo con honestidade. Todo é aprendizaxe e descuberta interior, aínda que soe un pouco a autoaxuda [ri], pero bendita autoaxuda que é a literatura.

Tres segundos de memoria (Xerais, 2006) é a única das súas novelas que non se adscribe ao xénero negro. Volverá incorrer?

Esa é unha novela de hai dez mil anos [ri]. Pode ser que algunha vez poida escribir algo que non teña que ver co xénero negro, pero non sei, algo arrástrame a certo tipo de historias. Ese aire de fatalidade, crepuscular e poético, sempre aparecerá nos meu libros. Non me vexo escribindo outra novela pretendidamente humorística como esa. Era outra época da vida. Pero grazas a esas novelas do principio, escribo agora estas. É unha aprendizaxe sobre a marcha. Xa escribín 12 novelas, e iso implica que cometín erros e acertos. Podes mirar atrás e saber que é aquilo que se che dá un pouco mellor e que é aquilo para o que quizais estás máis limitado e que é mellor que fagan outros.