A historia das voces baixas da emigración galega que valeu a Xesús Fraga o Premio Nacional

O cuarto de Virtudes en Kengsinton Square era rectangular. Tres metros de ancho por catro de longo. Dentro, unha cama, unha mesa de noite, un vello armario, unha mesa redonda, unha cociña portátil. Fóra, a inconmesurábel cidade de Londres, onde foi dar en 1961, emigrada desde o seu Betanzos natal. Tiña 27 anos, tres fillas que quedaron en Galicia e un home que marchara a Venezuela e do que apenas volveu saber. A súa historia, unha entre as do medio millón de galegas e galegos que puxeron rumbo a Europa entre 1951 e 1975 á procura dunha vida mellor, é a historia de Virtudes (e misterios) (Galaxia, 2020), a novela coa que Xesús Fraga (Londres, 1971) gañou o último Premio Nacional de Narrativa do Ministerio de Cultura.

Virtudes botou trinta anos en Inglaterra. As súas compañeiras, e tamén as patroas coas que bateu, rebautizárona: Betty. A ela, que nacera nunha aldea das Mariñas sete anos antes de que se proclamase a II República e recollera lúpulo, oficiara de lavandeira no monumental lavadeiro do río Mendo, embutira chourizos no matadoiro de Montellos, dera forma ao leite callado para elaborar queixos de bóla, servira como camareira na cantina da estación de tren. Sempre en Betanzos, o que cumpría para sacar adiante as tres nenas que tivera co zapateiro Marcelino, quen en 1955 zarpara en dirección a un dos presuntos Eldorados da emigración galega, Venezuela.

“Son xa catro anos en Venezuela, dabondo para confirmar que as promesas de riqueza fácil eran só iso, promesas cuxa solidez se esvaeceu en canto puxo pé en terra”, escribe Fraga, xornalista de profesión en La Voz de Galicia e de cuxas ferramentas -entrevista, multiperspectivismo, contraste de fontes, documentación, hemeroteca- se vale para trazar un libro que é ademais a comprobación da súa memoria. Porque a primeira persoa é o nó en que converxen as 362 páxinas da obra, un estudio literario sobre o traballo e a outra historia de Galicia. Ao cabo, a das voces baixas que reivindicaba o indio Ranahit Guha: “Se as voces baixas da historia han de ser escoitadas […] iso só se logrará interrompendo o fío da versión dominante, rompendo o seu argumento e enleando a súa trama”. Guha, que aínda vive e atópase a dous anos do século, reclamaba curtocircuitar a “narratoloxía burguesa” da historia. Algo así consegue Fraga ao deitar a ollada na propia familia e contar a existencia daqueles que subsisten grazas ás súas mans, nunca ao traballo alleo. As vítimas da división internacional do traballo e o combustíbel co que medrou a Europa dos Trinta Gloriosos. Ao tempo, expón un léxico familiar á maneira de Natalia Ginzburg: “Hai máis na pota” como divisa de quen coñeceu a fame e viviu adoito a rente dela.

Pero antes aconteceran outros episodios. O seu avó Marcelino atravesara o océano e deixara atrás a familia. Nunca enviou cartos. Fora espaciando a correspondencia e só remitira algunhas fotos, incluídas en Virtudes (e misterios) como unha peza máis da narración, que amosaban seriedade e un inédito bigote. O silencio fíxose total. O abandono consumouse. É daquela cando Virtudes muda o compás e, desbotada a idea de viaxar ela mesma a Venezuela para reunirse cun home que xa non respondía ás súas cartas -a pantasma de que Marcelino fundara outra familia no trópico asombrábaa-, coloca proa ao norte. Parte cara a Londres, vía porto de Southampton, aconsellada por unha veciña que fixera o mesmo tempo antes. A emigración galega a Europa, sucedida maiormente nos 60 e 70 do pasado século, apenas estaba narrada. O propio Xesús Fraga ensaiárao nun volume de relatos, A-Z (Xerais, 2003) e Xohana Torres, cuxa poesía se atopa entre os cimos da literatura galega contemporánea, na súa única novela, Adiós, María (1971). Non moito máis.

Virtudes (e remedios) adéntrase nese territorio cunha prosa clara e unha arquitectura ben trabada, en que a liñalidade temporal é sabotada pero sen que a lectora perda pé. Na experiencia de Virtudes en Londres, con todo, tamén se entornan as diferencias entre as migracións a América e a Europa. Mentras as traballadoras e traballadores que embarcaban cara Arxentina, Venezuela, Cuba ou Brasil -millóns de galegos desde o século XIX- perdían adoito o contacto co país natal, os que contribuíron á acumulación de capital na Europa central e do norte si viaxaban periodicamente a Galicia. Foi o caso da avoa do autor, cuxas travesías entre as illas británicas e o seu Betanzos foron constantes. Entre outras razóns, porque as fillas ficaran na vila a cargo da súa nai. Unha de elas foi Isabel, cuxo fillo é Fraga.

A trama do libro, que é a trama das vidas da clase traballadora galega nos anos da paradoxal eclosión económica da ditadura franquista, vaise despregando ao tempo que a descendencia de Virtudes vai construíndo os seus propios camiños. Isabel marcha coa nai ao facer os 18 anos, volve a Galicia dous anos despois, coñece ao seu home en Betanzos e en 1970 a parella regresa a Londres, onde nace o autor case de xeito clandestino. As autoridades británicas rexeitaban as migrantes embarazadas. Mentres, o traballo segue a ser a columna vertebral. Xornadas interminábeis, empregos múltiples -o pai de Fraga, Tito, albanel; a nai, de volta en Galicia, profesora particular de inglés-, e no caso de Isabel unha ansia pola cultura que, dalgún xeito, recorda os obreiros da Estética da resistencia de Peter Weiss: o coñecemento da arte e a literatura axudará á liberación. Ou, polo menos, á ampliación dos horizontes vitais. Mais en Virtudes (e misterios) non hai ollada programática, o que se conta é unha historia, emocionante e a ras de chan, con esa “sensación contida de desespero e determinación na voz das mulleres” que Ranahit Guha botaba a faltar na historia oficial, no seu caso dun levantamento campesiño en Telangana (India).

“Aos sesenta non saudou o retiro como unha oportunidade para descansar ou dar por concluídos os seus anos londinienses, senón que celebrou o poder dedicarse por completo aos seus clientes particulares”, conta Xesús Fraga sobre a súa avoa Virtudes nas primeiras páxinas, “impulsábaa unha vontade de ferro, o trazo que, xunto co mal xenio -trazos emparentados-, mellor a definía ante os demais, abraiados polo seu lume inextinguible”. É sobre esa vontade de ferro, ese lume inextinguible, que alimenta as migracións, sobre o que trata tamén, e quizais nuclearmente, Virtudes (e misterios).